ТАШКЕНТ, 16 фев — Sputnik. Кўчиб юрувчи ҳайвонларнинг ҳар бешинчи тури йўқ бўлиб кетиш хавфи остида ва деярли ярмининг популяцияси аста-секин камайиб бормоқда. Дунёдаги кўчиб юрувчи ҳайвонларнинг ҳолати ҳақидаги биринчи ҳисобот баъзи даҳшатли фактларни очиб беради.
Ёввойи ҳайвонларнинг кўчиб юрувчи турларини сақлаш тўғрисидаги конвенция котибияти (CMS) тарихда биринчи марта ушбу ҳайвонларнинг дунёдаги ҳолати тўғрисидаги Глобал ҳисоботни тақдим этди. Ҳужжат 12—17 февраль кунлари Самарқанд шаҳрида бўлиб ўтаётган томонларнинг CMS COP14 конференциясининг 14-йиғилишида тақдим этилди.
СОР 14 Самарқанд анжумани
© Sputnik/Анна Желиховская
Ҳайвонлар – иқлим ўзгаришининг кўрсаткичидир
Ҳар йили миллиардлаб ҳайвонлар текислик ва чўлларни, сув ва ҳаво бўшлиқларини кесиб ўтиб, дунё бўйлаб ҳаракатланади. Уларнинг кўпчилиги кўчиб юрувчилар турига мансубдир. Мисол учун, бугунги кунда кичик веретенниклар энг узоқ тўхтовсиз парвоз бўйича жаҳон рекордчилари бўлиб қолмоқда. Аляска ва Австралия ўртасидан учиб ўтувчи веретенник тўхтовсиз 13 минг км дан ортиқ масофани босиб ўтади.
“Дунёнинг турли қисмларини боғлайдиган ажойиб саёҳатлари билан кўчиб юрувчи турлар дунёга таъсир этаётган чуқур ўзгаришлар кўламини тушуниш учун ўзига хос кўзгу вазифасини бажаради”, – дейди ҳисобот муаллифлари.
Бугунги кунда бу ўзгаришлар ҳаммага маълум – иқлим ўзгариши, биологик хилма-хилликнинг йўқолиши ва ҳавонинг (ва табиатнинг) ифлосланиши. Шунинг учун бу муаммоларни ҳал қилишда барча давлатлар биргаликда ҳаракат қилиши керак, дейди Табиатни муҳофаза қилиш халқаро иттифоқи бош директори Гретел Агилар.
Сут эмизувчилар ва қушларнинг миграциясининг сабаблари жуда кўп. Мисол учун, ҳайвонлар мос иқлим ва наслчилик учун мақбул жойларни қидиради. Ҳайвонларнинг яшаш жойларини сақлаб қолиш зарурлигини ҳисобга олмасдан инфратузилмани жадал ривожлантираётган одамларнинг ўзлари ҳам ҳайвонларни яшаш жойини тарк этишга мажбур қилади.
Бундан ташқари, ёввойи ҳайвонлар нафақат йўлда, балки қаерга бориши, қаерда озиқланиши ва кўпайишига қараб ҳам жуда катта муаммолар ва таҳдидларга дуч келади. Экологлар айтганидек, ҳайвонлар миллий чегараларни кесиб ўтганда, уларнинг омон қолиши улар кўчиб ўтган мамлакатларга боғлиқ.
Қушлар ва балиқлар хавф остида
1979 йилда қабул қилинган Ёввойи ҳайвонларнинг кўчиб юрувчи турларини сақлаш тўғрисидаги конвенция (CMS) барча давлатларни бирлаштиришга мўлжалланган. Ўзбекистон мазкур ҳужжатни 1998 йилда ратификация қилган. Умуман олганда, конвенция кўчиб юрувчи ҳайвонлар ўтадиган 133 та мамлакатни бирлаштиради.
Ҳисоботда 400 га яқин йўқолиб кетиш хавфи остида турган ва халқаро ҳимояга муҳтож бўлган, аммо ҳозирда конвенцияга киритилмаган турлар аниқланган. Уларнинг аксарияти қушлар ва балиқлардир. Уларга яшаш жойларининг йўқолиши ва парчаланиши (экотизимнинг бузилишига ҳисса қўшадиган жараёнлар) катта хавф туғдирмоқда. Сабабларига қишлоқ хўжалигини ривожлантириш, дарахтларни кесиш, инфратузилмани ривожлантириш (масалан, темир йўл ва электр станцияларини қуриш, тўсиқлар, тўғонлар), иқлим ўзгариши, ифлосланиш, браконьерлик, касалликлар киради.
Бу ҳайвонларнинг йўқ бўлиб кетиш хавфи йилдан-йилга ортиб бормоқда. Масалан, 1988 йилдан 2020 йилгача Котибият кучайтирилган ҳимояга муҳтож 70 турни қайд этди.
Экологларнинг фикрига кўра, кўчиб юрувчи ҳайвонларнинг ҳаракатини чеклаш, кўчишда муҳим йўлаклар ва тўхташ жойларига таъсир қилувчи фаол инсон фаолияти кўчиш феноменининг ўзига жиддий таҳдид солади.
“CMS рўйхатига киритилган ҳар бешични тур йўқолиб кетиш хавфи остида, 44 фоизи эса популяциянинг қисқаришини бошдан кечирмоқда. Сув экотизимларидаги вазият анча оғир – Конвенцияга киритилган кўчиб юрувчи балиқларнинг 97 фоизи йўқолиб кетиш хавфи остида”, — деди БМТ бош котиби ўринбосари ва БМТ атроф-муҳит дастури ижрочи директори Ингер Андерсен.
Бироқ, экологнинг фикрича, умид бор. Конвенция ва 40 йилдан ортиқ вақт давомида ушбу турларни ҳимоя қилиш ва сақлаш тарихига таянган ҳолда, ҳисоботдахавфлар ва ҳаракатлар учун аниқ тавсияларни белгиланганишончли илмий асослар келтирилган.
Букри китни қутқариш
Экологлар бутун дунё бўйлаб табиий ҳудудларнинг 49 фоизини ўрганиб чиқдилар ва уларни CMS рўйхатига киритилган ҳайвонлар турлари учун "муҳим" деб аниқладилар. Айни пайтда, ҳисоботда айтилишича, бу ҳудудларни ҳимоя қилишни кучайтириш керак. Баъзи ҳудудлар харитага киритилмаган.
"Ушбу маълумотлар қўриқланадиган ҳудудлар учун ҳамда инфратузилма ва бошқа иқтисодий фаолиятдаги ўзгаришлар туфайли кўчиб юрувчи турларнинг хавфсизлигини таъминлаш учун жуда муҳим", – дейилади ҳисоботда.
Бундан ташқари, CMS ижрочи котиби Эми Франкелнинг сўзларига кўра, ёввойи турларнинг ҳар қандай йўқ қилиниши хавфсиз ва қонуний бўлишини таъминлаш муҳимдир.
Ушбу ёндашув вақт синовидан ўтган.
Букрикит қимматбаҳо ёғи ва мўйлови учун асрлар давомида овланган. Бироқ, ҳисоботда кўрсатилгандек, 1700 йилдан 1900 йилларнинг бошигача тижорат кит овига халқаро чекловлар ўрнатилган. Популяция кескин камайиб кетди ва турлар глобал хавф остидагилар сифатида Халқаро табиатни муҳофаза қилиш иттифоқи Қизил рўйхатига киритилган. Бугунги кунда букри кит энг кам ташвишли деб таснифланади ва унинг сони 80 мингдан ортиқдир.
Бироқ, букри китларнинг бошқа субпопуляцияларини (миграцияси жуда чекланган бўлган ўзаро чатишувчи гуруҳи) сақлаб қолишга ҳаракат қилиш мақсадга мувофиқ бўлади. Ҳисоботга кўра, Араб денгизидаги субпопуляция 250 дан кам миқдорни ташкил қилади ва 2008 йилда Халқаро табиатни муҳофаза қилиш иттифоқитомонидан жиддий хавф остида деб таснифланган.
Чучук сув балиқларига келсак, уларнинг ҳаракатига дарё тизимларида қурилган тўғонлар тўсқинлик қилади.
“Дунёдаги дарёлар узунлигининг атиги 37 фоизи (1000 км дан ортиқ) бутун узунлиги бўйлаб юқори даражадаги боғланиш даражасига эга. Қолганларида тўғонлар ва бошқа сунъий иншоотлар мавжуд. Бу тўсиқлар миграцияга (балиқлар уруғланиш жойларига етиб бормайди) ва ўсмир турдагиларнинг тарқалишига тўсқинлик қилади”, — дейилади хабарда.
Ҳайвонлар уйини қандай сақлаб қолиш мумкин
Иқлим ўзгариши оқибатларини кўплаб кўчиб юрувчи ҳайвонлар аллақачон ҳис қилмоқда. Ҳисобот муаллифларининг фикрича, яқин ўн йилликларда биохилма-хилликка таҳдид сезиларли даражада ошмоқда.
Ҳароратнинг кўтарилишидан ташқари, иқлим ўзгариши экстремал об-ҳавога, денгиз сатҳининг кўтарилишига ва океаннинг кислоталанишига олиб келади (атмосферадан карбонат ангидриднинг океанга кириши натижасида pH нинг пасайиши). Буларнинг барчаси ҳайвонларнинг яшаш муҳитини ва уларнинг тур таркибини тубдан ўзгартириши мумкин.
Конференция иштирокчилари буларнинг барчасини асраб-авайлашнинг энг мақбул йўли – муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларни яратиш эканлигини таъкидладилар. Ўзбекистон Экология вазирлиги бу борадаги ютуқлар ҳақида гапирди. Республикада 26 та қўриқланадиган табиий ҳудудлар (ҚТҲ) мавжуд бўлиб, улардан 19 тасида асосан кўчиб юрувчи ҳайвонлар яшайди.
“Масалан, 2020 йилга нисбатан Бухоро тоғ қўйлари сони 97 бошдан 146 бошга, сайғоқ 90 бошдан 172 бошга, қор қоплони 56 бошдан 80-100 бошга, жайрон 1500 бошдан 2050 бошга, туркман қулони 175 бошдан 220 бошга, қизилқум қўйлари 1576 бошдан 2272 бошга, бухоро буғуси 1574 бошдан 1870 бошга кўпайди”, — дейилади Экология вазирлиги хабарида.
Ҳисоботга кўра, сайғоқ популяциясини тиклашда Қозоғистондаги Олтин-Дала қўриқхонасининг сақланиши ҳал қилувчи роль ўйнаган.
“Комплекс реставрация ишлари, жумладан, қозоқ даштлари, сув-ботқоқ ерларини қайта тиклаш, шунингдек, маҳаллий аҳолининг саъй-ҳаракатлари туфайли сайғоқлар сонини 2006 йилдаги 50 мингдан 2022 йилда 1,3 миллион бошга кўпайтириш мумкин бўлди. Уларнинг Ўзбекистонга миграцияси қисман тикланди”, — дейилади хабарда.
Лойиҳа ишлаб чиқувчилар биологик хилма-хиллик инқирозига самарали қарши туриш учун халқаро ҳамжамият бутун дунё бўйлаб миграция турлари ва уларнинг яшаш жойларини тиклашни кучайтириши кераклигини таъкидлайди.