1 январь куни, Россия жамоатчилиги узоқ кутилган дам олиш кунларидан баҳра олаётган пайтда, БРИКС давлатлараро ассоциациясига бешта янги давлат қўшилди, хусусан: Миср, Эрон, Эфиопия, Саудия Арабистони ва Бирлашган Араб Амирликлари.
Бу ҳайрон қоларли ҳодиса эмас, чунки 2023 йил август ойида Йоханнесбургда бўлиб ўтган БРИКС саммитида Яқин Шарқ ва Африка давлатлари вакилларига тегишли таклиф келиб тушган, аммо ҳақиқий аъзолик, шубҳасиз, ҳақиқий тарихий босқич бўлди ва бу янги қитъалараро дунё тартиби шаклланмагунча давом этади.
Нима бўлаётганини ва энг муҳими, бундан кейин нимани кутиш кераклигини тушуниш учун, ҳар доимгидек, минимал рақамлар ва жисмоний харита билан қуролланиш керак. Чунки халқаро иқтисодиёт вакуумда мавжуд эмас – у география, мавжуд логистика йўллари билан узвий боғлиқ бўлиб, уларнинг ишлашига кўплаб ташқи ва тез-тез ўзгарувчан омиллар таъсир қилади.
Биринчи навбатда кўзга ташланадиган нарса – иштирокчилар қаторига минтақавий эмас, балки глобал миқёсдаги энг йирик нефть қазиб олувчилар ҳам киритилди. Агар фақат Россия, БАА ва Саудия Арабистонини оладиган бўлсак, улар ҳар куни йигирма миллион баррелдан ортиқ қора олтин қазиб олишади. Табиий газ ишлаб чиқариш бўйича умумий кўрсаткичлар ҳайратланарли даражада. Шу учта ўйинчи йилига қарийб 860 миллиард куб метр газ ишлаб чиқаради, бу бутун қитъанинг эҳтиёжларини қондириш учун етарли бўлади.
Қолаверса, Хитой ва Ҳиндистон ҳам БРИКСга аъзо ҳисобланади. Пекин ҳозирданоқ дунёдаги биринчи иқтисод номига даъвогарлик қилмоқда. Деҳли, турли прогнозларга кўра, 2030 йилга келиб ўзининг ялпи ички маҳсулотини уч баравар оширади ва глобал рейтингда учинчи ўринни эгаллайди. Бундай иқтисодий ўсиш жуда катта энергия ресурсларини талаб қилади.
Мисол учун, Ҳиндистон ҳозирда кунига тахминан беш миллион баррель ва йилига тахминан 65 миллиард кубометр газ истеъмол қилади. Хитой учун ҳам шунга ўхшаш кўрсаткичлар кунига 14 миллион баррель ва йил охирида 364 миллиард кубометр газни ташкил қилади. Халқаро энергетика агентлигига кўра, айнан Хитой ва Ҳиндистон иқтисодлари углеводород қазиб олишни кўпайтиришнинг асосий омилига айланади.
Биринчи навбатда иқтисодий томондан иттифоқ бўлган БРИКСнинг янги таркиби кўплаб тўсиқларни бартараф қилади ва доллардан узоқлашаётган пайтда анъанавий равишда миллий валюталарда ўзаро савдони амалга оширишни соддалаштиради. Бундан ташқари, асосий углеводород экспортчилари ОПEК ва ОПEК+ доирасидан ташқарида кўпроқ ҳаракат эркинлигига эга. Гарчи шуни таъкидлаш керакки, сўнгги икки йил ичида ишлаб чиқаришни тартибга солиш бўйича бирорта ягона фойдали қарорни қабул қила олмаган Вашингтон ушбу ташкилотлар билан ўзаро муносабатларда қийинчиликларга дуч келиши мумкин.
Шуни ҳам айтиш керакки, БРИКС бутун дунё бозорларида доллар гегемонлигини йўқ қилишни мақсад қилмайди, чунки бундай инқироз бутун дунё иқтисодиётини вайрон қилиб юбориши мумкин, аммо доллар операцияларидан тобора ортиб бораётган муаммолар ва биринчи навбатда юаннинг ўсиб бораётган ролини биз албатта кўрамиз.
Навбатдан энг аҳамиятли омил юқорида айтиб ўтилган логистика ҳисобланади.
БРИКСнинг янги иштирокчилари, мажозий маънода айтганда, нафақат нефть қазиб олиш, балки кўплаб дунё давлатлари манфаатларини кўзлаб юк ташиш учун жуда муҳим минтақани қамраб олади. Миср ва Саудия Арабистони Қизил денгиз соҳилидаги асосий улушни назорат қилади. Жанубда Яман Адан кўрфазига чиқиш йўлини назорат қилади, у Москва томон ярим расмий, аммо сезиларли муносабат билдиради, яъни Россияга дўст бўлган давлатлар байроқлари остида кўтарилган савдо кемаларига тегмай, бошқаларга ракета ўқ узади. Қарама-қарши томонда Эфиопия жойлашган бўлиб, у денгизга тўғридан-тўғри чиқиш имконига эга бўлмаса ҳам, биринчидан, ундан Эритрея ва Жибут билан ажралиб туради, иккинчидан, у Сомали билан шартли чегарага эга. Яъни, бу Африканинг Шарқий қирғоғининг ярми атрофида савдо трафигига сезиларли таъсир кўрсатиши мумкин.
Харитада бироз баландроқда Бирлашган Араб Амирликлари жойлашган бўлиб, унинг географик ўрнини Форс кўрфазига кириш эшиги билан таққослаш мумкин ва қарама-қарши йўналишда у Ҳиндистонга асосий транспорт йўлаги ҳисобланади. Эрон юқоридан Уммон кўрфазидан чиқишгача бутун қирғоқ чизиғини назорат қилади.
Баъзида харитани ўқиш машҳур детектив ҳикоялардан кўра кўпроқ қизиқарли бўлади.
Бешта янги аъзо қўшилганидан сўнг, яқинда катта қийинчиликларга дуч келган муҳим денгиз савдо йўлаклари БРИКС назорати остига ўтди. Яман ҳусийлари Ғазонинг бомбардимон қилинишига жавобан Исроил билан боғлиқ кемаларга ҳужум қила бошлаганидан сўнг, энг йирик контейнер ташувчилар AP Moller-Maersk ва Hapag-Lloyd денгиз орқали юк ташишдан бош тортди. Харита яна шуни кўрсатадики, бу Сувайш канали орқали ва шимолдан ўтадиган юк йўлини “ўчиради”. Nikkei Asia ҳисоб-китобларига кўра, агар вазият ўзгармаса, жорий йил охиригача жаҳон денгиз савдоси 20 фоизга қисқариши мумкин. Ҳусийлар Теҳрон билан яқин алоқада, у эса 1 январда БРИКС раисининг масъулиятини ўз зиммасига олган Москва билан узоқ йиллардан бери яқин дўстона муносабатларда.
Бу диграммани тушунган ягона одам биз эмасмиз ва шунинг учун Ғарб матбуоти глобал денгиз савдосининг калити шахсан Владимир Путиннинг қўлида эканлиги ҳақида аллақачон ботқоқларда қичқирмоқда. Бироқ, БРИКСнинг тез кенгайиши фактининг ўзи шуни кўрсатадики, Россия томонидан таклиф қилинган тенг ҳуқуқли ҳамкорлик ва бошқариладиган барқарорликни сақлаш тушунчаси кўпчиликка хуш келади.
Ҳа, айтгандек, биз Аргентина БРИКСга қўшилишдан бош тортганини эслатиб ўтишни бутунлай унутиб қўйибмиз, аргентиналиклар иқтисодиёт нуқтаи назаридан иккинчи Украинани қурганида биз яна бу мавзуга қайтамиз.