Ўтган вақт ичида молия оламининг таҳлилчилари 1973 йилги кескинлашув билан боғлиқ бўлган воқеаларни боғлашга уриниб, Араб ишлаб чиқарувчилари томонидан нефт етказиб беришга эмбарго қўйиш эҳтимоли ва шунга ўхшаш қадам натижалари тўғрисида бошларини қотиришди ва минглаб саҳифаларни ёзишди.
Бугун биз аллақачон айтишимиз мумкинки, ҳисоб-китобларнинг аксарияти чуқур хато бўлиб чиқди.
Саудия Арабистони пойтахтида 11 ноябрь куни ислом, араб ва нефт қазиб олувчи дунё етакчилари йиғилди. Бу учрашув ҳар қандай нуқтаи назардан ҳам тарихий бўлди.
Биринчидан, воқеалар дастлаб икки кунга бўлиниши режалаштирилган эди: 11 ноябрь куни Араб давлатлари лигаси (АДЛ) раҳбарларининг учрашуви бўлиб ўтиши, эртаси куни эса Ар-Риёднинг салқин конференция залларида Ислом ҳамкорлик ташкилотининг (ИҲТ) кўплаб делегатлари иштирок этиши керак эди.
Кун тартибидаги асосий масала, албатта, Ғазо секторидаги вазият эди ва фаластинликлар учун айнан мана шу вазият ниҳоятда умидсиз ва оғир бўлгани учун иккала воқеани бирлаштиришга қарор қилинди.
Бу ерда тушуниш керак, АДЛ 22 та араб тилида сўзлашувчи давлатни ўз ичига олади, уларга Миср вакили раислик қилади, Ислом Ҳамкорлик Ташкилоти ўз қаноти остида 57 та иштирокчи давлатни бирлаштиради (тузилмага Мусулмон-Африкалик Чад амалдори раҳбарлик қилади), Россия эса расмий кузатувчи сифатида ишлайди.
Яъни, учрашув географик жиҳатдан ниҳоятда кенг ва сиёсий жиҳатдан бир хил даражада юқори бўлиб чиқди.
Иккинчидан, Исроил вакиллари, гарчи улар Ар-Риёдда бўлмаган бўлсалар ҳам, ҳақли равишда ғалаба қозонишган деб ҳисоблашлари мумкин. Гарчи баъзи ўйинчилар имонли биродарларни қатъий чоралар кўришга кўндиришга ҳаракат қилишган бўлсада, барча ер юзидаги ва самовий жазоларни яҳудийларнинг бошига туширишни талаб қилувчи барча оловли ва ҳиссий нутқлар сеҳрли шов-шув билан якунланди.
Масалан, Эрон президенти Иброҳим Раиси Исроил билан ҳар қандай сиёсий ва иқтисодий алоқаларни узиш ва кенг қамровли санкциялар жорий этишни назарда тутувчи назарий жиҳатдан мумкин бўлган механизмни таклиф қилди.
Жазоирнинг ташаббуслари янада радикал ва амалга ошириш мумкин эмас эди.
Тел-Авив билан ҳар қандай муносабатларни тўхтатиш ҳақидаги анъанавий чақириқлардан ташқари, Африка қитъаси вакиллари Қўшма Штатлардан Яқин Шарқда янги ҳарбий базалар яратмасликни ва Исроилга ҳеч қандай амалий ёрдам бермасликни талаб қилиш ниятида эди.
Вашингтонга қўйилган талабни бажаришнинг иложи йўқлиги аниқ ва шунинг учун нефт қазиб олувчи араб дунёсининг асосий вакиллари рағбатлантирувчи таёқ сифатида, хусусан, Исроилга ва умуман Ғарбга углеводородларни сотишга эмбарго киритишлари керак эди.
Ва бу вақтда асосий жанжал ва чалкашлик содир бўлди.
АДЛнинг 11 вакили таклиф қилинган сценарий учун овоз берди, бироқ Саудия Арабистони, БАА, Баҳрайн ва Марокаш бунга кескин қарши чиқди ва Исроил манфаатлари учун тўғридан-тўғри ёки билвосита етказиб бериладиган нефт савдосини чеклашни қатъиян рад этди.
Дарҳақиқат, юқори даражадаги саммитнинг ҳиссий кайфияти ҳавога учди.
На диний чақириқлар, на араб миллатига мансуб халқлар бирлигига чақириқлар ёрдам бермади. Олдинги нашрларимизда ёзганимиздек, сўнгги ярим асрда дунё ҳамма нарсада кескин ўзгарди: давлатларнинг жаҳон нефт бозоридаги жойлашувидан тортиб, Яқин Шарқ давлатларининг ташқи сиёсат йўналишларигача.
Қўшма Штатлар энди қора олтин импортига боғлиқ эмас, бундан ташқари, Қўшма Штатлар бугунги кунда сайёрадаги энг йирик нефт ишлаб чиқарувчиси ҳисобланади.
Энергия ахбороти маъмурияти (ЭАМ) томонидан эълон қилинган 2022 йил маълумотларига кўра, Қўшма Штатлар ҳар куни 12 миллион баррель хом нефт, олти миллион баррель суюлтирилган газ ва 1,2 миллион баррель биоёқилғи ва кислородли бирикмалар (оксигенатлар) ҳамда янги бошланувчилар учун нефтни қайта ишлашдан олинган бир миллион баррелга яқин қуйма қўшимчаларни ишлаб чиқаради.
Ва штатларнинг ёқилғига кунлик эҳтиёжи тахминан 20 миллион баррель бўлса-да, Вашингтон ва маҳаллий бизнес бу номутаносибликни тезда бартараф этишни аллақачон ўрганган.
Американи нефт билан шантаж қилиш ва ҳозирги тарихий вақтда Исроилни қўллаб-қувватлашдан бош тортишни талаб қилиш ҳақиқатга тўғри келмайди. Ҳеч қандай тутқичлар ёки таъсир воситалари йўқ.
Ҳа, назарий жиҳатдан араб давлатлари тўлиқ эмбарго қўйиши мумкин эди, аммо бу эллик йил аввал бўлганидек кескин таъсир кўрсатмас эди.
Қолаверса, бундай қадамдан бетартиблик ва иситма гирдобига тушиб қоладиган халқаро бозорлар чекловчиларни ўзлари тортиб оларди, иккинчиси эса нефт ва газ экспортидан тушадиган пул пойдеворига мустаҳкам ётган барқарорлик, фаровонлик ва бахтга ўрганиб қолган.
Биз гаплашаётган пирог ҳажмини аниқ кўрсатиш учун яна бир нечта рақамлар. Ўтган йил охирида Саудия Арабистони фақат нефт сотишдан 311 миллиард доллар даромад олди, бу 2021 йилга нисбатан 52 фоизга ўсган.
Саудияликлар барча ОПЕК мамлакатлари орасида энг юқори маржни кўрсатди ва ташкилот ичидаги ҳар учинчи баррель нефт Саудия Арабистони эди. Бирлашган Араб Амирликлари учун вазият бундан ҳам ёмон эмас эди.
2022 йилда улар 116 миллиард долларлик нефт савдосини амалга оширди ва йил давомида соф ўсиш 46 миллиард долларни ёки 32 фоизни ташкил этди. Ва эмбаргога ҳамда Исроилга нефт етказиб беришни тақиқлашга қарши чиққан барча мамлакатлар учун.
Биз араб ва мусулмон дунёси кенгроқ маънода бирлашишга ва фаластинлик биродарларни хафа қилмасликка, Америка Қўшма Штатлари гегемониясини ва унинг содиқ вассалини Исроил тимсолида тор-мор этмоқчи бўлишига умид узилиб қолганига гувоҳ бўлмоқдамиз.
Тарихнинг ушбу нуқтасида, ар-Риёдга келмасдан ҳам ўзи учун зарур бўлган натижага эришган Бирлашган АҚШ-Исроил жамоаси фойдасига ҳисоб биру-нол.