Кеча муҳим тарихий воқеа содир бўлди. Бу ҳақда бир кун келиб, иқтисод дарсликларида алоҳида бўлим ёзилиши ҳам мумкин.
2023 йилнинг 17 май куни Владимир Путин ва Эрон раҳбари Иброҳим Раисий видеокўприк орқали Рашт-Астара темир йўл қурилишини бошлади. Бу лойиҳа мамлакатимизнинг деярли барча сиёсий раҳбарларининг сўнгги бир ярим асрдаги орзуси эди, десак муболаға бўлмайди.
Тадбирдан олдин бош вазир ўринбосари Александр Новак, транспорт вазири Виталий Савелев, Россия Марказий банки раҳбари ўринбосари ва Божхона хизмати раҳбари томонидан тақдим этилган Россия сиёсий десанти Теҳронга етиб келди. Эроннинг Москвадаги элчиси Қосим Жалолий ҳам худди шу лойиҳа доирасида Элвира Набиуллина ҳам келаси ҳафта Эронга келишини айтди. Россия делегацияси таркибининг ўзи ҳам ушбу тадбирнинг мамлакатимиз учун муҳимлигидан далолат беради ва Эрон томонидан берилган зиёфат Форс томонининг бундан кам бўлмаган қизиқишини тасдиқлайди.
Қурилаётган Рашт-Астара участкасининг узунлиги бор-йўғи 162 километр бўлиб, у тўлиқ Ислом Республикаси ҳудудидан ўтади, бироқ ушбу камтарин рақамлар ҳеч кимни чалғитмаслиги керак.
1865 йилда Кавказорти (Закавказ, ўша пайтда Поти-Тифлис) темир йўли қурилиши бошланди. Император Александр II ва унинг тахтдаги ворислари ўша пайтларда Россия ва Форс давлатини қуруқлик орқали тўғридан-тўғри боғлаш учун ақл бовар қилмас орзуси туфайли Кавказ тоғлари орқали жанубга йўл очишди. Лойиҳанинг аҳамияти шундан далолат берадики, қурилиш Биринчи жаҳон уруши давомида ҳам тўхтатилмаган, 1917 йил инқилобига келиб, пўлат чизиқлар Сочига этиб борган, Арманистонни қия кесиб ўтиб, Туркияга кетган, шарқда эса деярли Бокугача этиб борган эди.
Инқилобдан кейин большевиклар уч карра ғайрат билан ишга киришдилар. 1925 йилда йўналиш аллақачон Арманистоннинг Ленинакан, Грузиянинг Цхалтубо, 1940 йилда Осетиянинг Цхинвали ва Абхазиянинг Сухуми шаҳарларигача етиб борди. 1949 йилда эса Сочида катта Адлер станциясининг очилиши билан улкан қурилиш тугалланди. Лойиҳа номи эса Кавказ ортиқ темир йўли деб ўзгартирилди. Аммо шундан сўнг вазият қийинлашди ва 1991 йилга келиб йўналиш атиги Арманистондаги Ленинакан ва Озарбайжоннинг Нахичеван ва Ленкоран станцияларигача етиб борди холос.
Бугун Москва ва Пекиннинг тобора яқинлашиб бораётгани ҳақида кўп гапирилмоқда, лекин Эрон билан ана шундай жараёнлар сояда қолмоқда. Ўтган йилнинг декабрь ойида Американинг Bloomberg агентлиги Москва ва Теҳрон тез суръатлар билан бир нечта транспорт йўлакларини, жумладан, Астрахан ва Доғистон орқали денгиз орқали Астара, Анзели, Ноушаҳр ва Амиробод портларигача қураётгани ҳақида шов-шувли хабарлар чоп этди. Бугун эса темир йўл участкаси муҳокама қилинмоқда.
Тўсатдан маълум бўлишича, узоқ вақтдан бери АҚШ ва бутун демократик дунё санкциялари остида бўлган форслар темирйўл чизиғини жанубга, Бандар Аббос ва Чорбаҳор портларига катта тезликда тортмоқда.
Қурилиш тугалланиши билан Россиядан тўғридан-тўғри нафақат Теҳронга, балким бутун Осиёдаги энг йирик логистика марказларидан бири бўлган Хитой портларидан кейин иккинчи ўринда турадиган — Ҳиндистоннинг Мумбай портига йўл очилади.
Айнан шунинг учун ҳам темир йўл узунлиги жиҳатидан кам бўлган йўналишнинг сўнгги қисми қурилишига катта аҳамият берилиб, икки давлат раҳбарларининг назорати остида биринчи пойдевор устуни қоқилди.
Шу ерда бир нечта Кавказга хос вазиятларни айтиб ўтиш керак. Биринчидан, Арманистон ва Озарбайжон ўртасида ҳакамлик қилувчи Москванинг дипломатик қайсарлиги сабаби ойдинлашди. Кремль учун Осиёга ишончли транспорт коридорини қуриш жуда муҳим ва бунинг учун ягона тармоқ ўтадиган минтақа тинч ва барқарор бўлиши зарур.
Иккинчидан, Грузия орқали йўлнинг фойдаланилмаган қисми бугунги кунгача сақланиб қолган. Тбилиси, албатта, иттифоқчи эмас, бироқ у бир ярим йилдан бери Россияга қарши санкциялар киритмаган ва яқинда Владимир Путин кутилмаганда мамлакатлар ўртасида ҳаво қатновини тиклади. Шуниси эътиборга лойиқки, Саломе Зурабишвили буни провокация деб атади, аммо парламент унинг фикрини шунчаки эътиборсиз қолдирди, шунинг учун Туркиянинг Эрзурумига олиб борадиган Грузия транзити захирада қолмоқда; лекин бу ҳақда бошқа сафар.
Тасодифий бўлмаган ҳодисалар хазинасига 2022 йил охирида Россия ва Эрон ўртасидаги савдо айланмаси янги тарихий рекорд ўрнатганини ҳам қўшиш керак. Яқинда Россиянинг Эрондаги элчиси Алексей Дедовнинг айтишича, йил давомида бу кўрсаткичлар бирданига 15 фоизга ошган ва умумий харажатлар 4,5 миллиард доллардан ошган.
Россия жанубга ноорганик кимё маҳсулотлари, Эрон нефть ва газ саноати учун ҳаётий зарур жиҳозлар, турли ўлчов асбоблари жўнатмоқда. Қарама-қарши йўналишда озиқ-овқат, қурилиш материаллари, пластмасса ва қора металлар кетади.
Хулоса қилиб шуни қўшимча қилишимиз мумкинки, Россия ва Эрон ўртасидаги юклар ҳозирда Болтиқбўйи портларини тарк этиб, Шимолий денгиз орқали, Франция, Испаниядан ўтиб, Ўрта ер денгизи ва Сувайш канали орқали ҳаракатланмоқда. Юқорида айтиб ўтилган Мумбай портига етиб бориш учун кемалар 14 минг километрдан кўпроқ масофани босиб ўтади, бу ўртача 40 кунни олади. Кавказ ва Эрон орқали эса масофа қисқа – арзон ва тўғридан-тўғри йўналиш бўлиб, унинг очилиши билан йўналиш узунлиги уч минг километргача қисқаради. Айтганларидек, рельс қисқа бўлса ҳам — йўл!