Тоғли Қорабоғдаги қуролли қарама-қаршиликнинг кучайиши, Боку ва Ереван ўртасидаги узоқ муддатли ҳарбий-сиёсий зиддиятлар бугунги кунда учинчи давлатлар томонидан ғаразли мақсадларга эришиш воситаси сифатида фойдаланилмоқда.
Кимдир Россияни Кавказдаги катта урушга тортиб, унинг куч ва воситаларини Беларусь, Сурия, "Шимолий оқим-2" ва бошқа геосиёсий қарама-қаршилик нуқталаридан чалғитишга ҳаракат қилмоқда деган таассурот пайдо бўлмоқда.
Можаронинг бевосита иштирокчилари - Боку ва Ереван - била туриб ёки иложсизлик ортидан Москвага "панд беришмоқда", МДҲ ва КХШТ хавфсизлик тизимини бузишмоқда. Кавказда ғаразли манфаатларга эга бўлган қатор Ғарб давлатлари томонидан ташқи "куч проекцияси" билан боғлиқ бўлган геосиёсий хатарлар ҳам мавжуд.
Тоғли Қорабоғ муаммоси ҳарбий йўл билан ҳал қилинмаяпти. Можаронинг ҳар икки томони - Озарбайжон ва Арманистон ва ЕХҲТнинг учта ҳамраислари - Россия, АҚШ ва Франция бошчилигидаги Минск гуруҳи - бу постулатга қўшиладилар.
Музокаралар жараёни аста-секин ва қийин кечмоқда, аммо 27 сентябрда оғир артиллерия, танклар, ракета тизимлари ва зарба берувчи самолётлар ёрдамида фаол жанговар ҳаракатларга ўтиш учун объектив сабаб йўқ.
Арманистон ва Озарбайжон ҳарбий идораларининг вайрон қилинган душман танклари акс этган видеороликларини нашр этиш соҳасидаги давом этаётган "мусобақа", ҳар икки томондаги йўқотишлар бўйича қўрқинчли статистика Россияда арман ва озарбайжон халқларига самимий ачиниш хиссини келтириб чиқармоқда.
Жанговар ҳаракатлар можаронинг ҳеч қайси томони учун объектив равишда фойдасиздир ва агар вазият янада кучайса оқибатлари энг кутилмаган бўлиши мумкин: хорижий тинчликпарвар кучларни киритиш (хавфсизлик зоналарини шакллантириш) ёки воқеаларнинг энг салбий ривожида - КХШТ давлатлари (биринчи навбатда Россия) ва НАТО (Туркияга ишора қилмоқда) иштирокида Жанубий Кавказда кенг кўламли уруш.
Эслатиб ўтаман, озарбайжон-арман аҳолиси аралаш яшаган ҳудудда можаро 1988 йил феврал ойида, Тоғли Қорабоғ автоном вилояти Озарбайжон ССР таркибидан чиққанлигини эълон қилганида бошланган эди.
Биринчи босқичда СССР ИИВнинг Ички қўшинлари тинчликпарвар куч ролини бажарган, улар уч йил давомида фаол қуролли тўқнашувни ушлаб туришга муваффақ бўлишган.
Совет Иттифоқи парчаланиб, ички қўшин олиб чиқилгандан сўнг, кураш янги куч билан авж олди ва 1994 йилга келиб Озарбайжон Тоғли Қорабоғнинг катта қисми ва унга қўшни етти туман устидан назоратни йўқотди.
ЕХҲТнинг Минск гуруҳи доирасида низони тинч йўл билан ҳал этиш бўйича музокаралар 1992 йилдан бери олиб борилмоқда, вақти-вақти билан қуролли қарама-қаршилик авж олмоқда.
Координатлар янги тизими
Тоғли Қорабоғдаги ҳарбий ҳаракатлар бўйича жуда зиддиятли маълумотлар келмоқда. Озарбайжон ва Арманистон бир-бирини эскалациянинг бошланишида айбламоқда ва гўё фақат қуролли провокацияларга жавоб беришмоқда. Шу фонда душанба куни Озарбайжонда қисман сафарбарлик эълон қилинди, президент Илҳом Алиев республиканинг бир қатор шаҳар ва вилоятларида ҳарбий ҳолатни жорий қилди. Бир кун аввал Арманистонда умумий сафарбарлик ва ҳарбий ҳолат эълон қилинди.
Озарбайжон ҳукумати маълумотларига кўра, 27 сентябрь куни Арманистон қўшинлари ўзига хос "хавфсизлик камари" деб номланган еттита қишлоқни тарк этишди (Совет даврида Озарбайжон ССРнинг бу ҳудуди Тоғли Қорабоғ автоном вилоятига кирмаган ва 1990 йилларнинг бошларида Арманистон кучлари назорати остига ўтган). 28 сентябрь куни эрталаб тан олинмаган Тоғли Қорабоғ президенти Араик Арутюнян: "Биз позицияларимизни йўқотдик, биз яна йўқотамиз, лекин биз позицияларни қайтариб оламиз ". Позицион жанглар давом этмоқда. Бирон бир томоннинг катта устунлиги кузатилмапти.
Боку ва Ереван юқори қувватли кўп марталик ракета тизимлари ва "Искандер" ракеталари, зарба берувчи самолётлар ва учувчисиз самолётлар ёрдамида бир хил даражада "тарихий адолатни тиклашга" тайёр. Ҳар кунги жанговар ҳаракатлар янги қурбонлар ва вайронагарчиликларга олиб келади.
Бундай вазиятда 27 сентябрда ким биринчи бўлиб оғир артиллерия ва танклардан ўқ узгани, жанговар майдонда устунликни намойиш этиши муҳим эмас. Бугунги кунда асосий нарса - Тоғли Қорабоғ чегарасидаги эскалацияни тўхтатиш, музокаралар столига қайтиш, одамлар ҳаётини сақлаб қолиш. Иттифоқдош мажбуриятларни унутмаслик керак.
Агар Боку ва Ереван ўзларини Москванинг иттифоқдоши деб ҳисобласалар, улар Россиянинг позициясини ҳисобга олиши, мавжуд ўзаро муносабатлар тизими ва минтақавий хавфсизлик тизимининг бузилиш оқибатларини англаши керак.
Қуролли қарама-қаршилик томонларининг энг мураккаб зиддиятлари, жиддий баҳслари ва сабабларини ҳисобга олган ҳолда ҳам Россияга Кавказдаги уруш керак эмас. Россия Ташқи ишлар вазирлиги Тоғли Қорабоғ можароси томонларини "ўт очишни дарҳол тўхтатишга" чақирди.
Ишонаманки, ақл-идрок устунлик қилиб, коалиция гуруҳлари иштирокидаги кенг кўламли ҳарбий эскалацияга етиб бормайди. Бундан ташқари, Қорабоғ кескинликнинг авж олишига халқаро реакцияси умуман тинч йўл билан ҳал этишга қаратилган.
Европа Иттифоқи давлатлари, АҚШ ва Эрон ўз хавотирларини билдирмоқда ва воситачилик хизматларини таклиф қилмоқда. Фақат Туркия президенти Ражаб Тоййиб Эрдоған куч билан ҳал қилиш сценарийни қўллаб-қувватламоқда, лекин бу асосан сўзда. Ҳатто жанговар Анқарада ҳам Жанубий Кавказдаги хавфли ўйинда йўқотадиган нарсаси бор. Арманистонга қилинган ҳужум муқаррар равишда КХШТнинг жавобини, яъни Россия билан уруш (бу Греция билан Кипр эмас). Жанговар тадбирларнинг асосий буютмачиси ким ва фойдаси кимга бўлади?
Олдиндан кўра билиш ажойиб қобилияти
Воқеалар ва Вашингтоннинг уларга расмий муносабатидан сезиларли равишда олдин АҚШнинг Озарбайжон ва Арманистондаги дипломатик ваколатхоналари 25 сентябрь, жума куни ўз фуқароларини вазиятнинг кескинлашиши тўғрисида огоҳлантирди.
АҚШнинг Арманистондаги элчихонаси Тоғли Қорабоғ, Диличан миллий боғидан Грузия билан чегарасидаги шимолидаги Тавуш вилоятигача бормасликни тавсия қилди.
Ўша кунининг ўзида АҚШнинг Озарбайжондаги элчихонаси ўз фуқароларини "Арманистон-Озарбайжон чегарасида кескинликнинг кучайиши муносабати билан" Апшерон ярим оролидан чиқмасликка чақирди. Эҳтимол, бу оддий тасодиф эмас, балки ҳарбий-сиёсий мақсадни кўзлаб қилинган мураккаб ҳаракатларнинг натижасидир.
АҚШнинг иқтисодий ва ҳарбий соҳаларда Россия чегараларида ҳукмронлик қилишга интилиши Кавказ ва бошқа ҳудудларда ўртача интенсивликдаги қуролли можаролар режали серияларга тўлиқ мос келади.
Улар МДҲ давлатлари аҳолисига ачинмайдилар ва Россиянинг ресурслари ҳарбий таҳдидни йўқ қилиш учун йўналтирилиши кафолатланади. Яъни, дунёнинг бошқа қисмларида Вашингтон билан рақобатлашиш учун Москвада куч ва ресурслар камроқ қолади. Тоғли Қорабоғ можаросининг кескинлашиши Россия учун аниқ муаммоларни келтириб чиқаради ва АҚШ миллий манфаатларига тўлиқ жавоб беради.