Биз ўтган йил давомида кузатиб келган иқлим кун тартибининг авж олдирилиши, энергияни декарбонизация қилиш ва энергия алмашинуви деб аталадиган мунозарани башорат қиладиган даражада машҳур қилди, деб ёзади РИА Новости колумнисти Александр Собко.
Ўз навбатида, занжир бўйлаб ушбу жиҳатлар муҳокама қилинадиган яна бир мавзуни актуаллаштирди: "нефть" компанияларини қуйи углеродли энергия манбалари соҳасига қандай трансформация бўлиши, Ҳатто оптимистик тахминлар ҳам "нефть чўққиси" ўн-ўн беш йил ичида келади, шундан кейин талаб аста-секин пасая бошлашини назарда тутади.
Кўплаб нефть компаниялари учун бу трансформация учун ўз сабаби бор: уларнинг ҳар ҳолда ишлаб чиқаришда мақбул арзон нефть захиралари, таққосланадиган вақт оралиғида тугайди. Аммо бундай кенг кўламли ўзгариш жуда инерт ва секин ҳаракатланадиган жараён, шунинг учун нима қилиш кераклигини хозирдан ўйлаш керак.
Аммо шу билан бирга куйидагини тушуниш керак: нефть саноатининг бир қисми ушбу йўналишда муайян қадамлар қўйганига қарамай, ҳозирги вақтда яшил энергияга (кенг маънода: бу "шамол тегирмонлари" ва қуёш панеллари, ва шунингдек, энергия сақлаш ва бошқа технологиялар) инвестициялар нефть ва газ инвестициялар умумий улушининг атиги бир неча фоизини ташкил қилади, уларнинг асосий қисми ҳанузгача нефть ва газдир.
Шу билан бирга, Грета Тунберг таклиф қилгани каби, қазилма ёқилғига инвестициялардан бирданига воз кечиш хозир мумкин эмас. Агар бундай воз кечишлик рўй берса, биз жуда тез, деярли бир зумда янги нефть тақчиллигига дуч келамиз: мавжуд қудуқлардан қазиб олиш, ҳатто анъанавий конларда ҳам, сланецни ҳисобга олмаганда жуда тез пасаймоқда.
Шу сабабли, ягона савол шундаки, келажакда компаниялар яшил энергияга қанчалик тез ўтишади, "яшил" га ҳар йилги капитал харажатларнинг уч фоизи миқдорида қоладими (бу 15 та йирик нефть ва газ компаниялари учун яқинда ўтказилган "Energy Transition: Evolution or Revolution" сўровномасида келтирилган тахминлар), ёки ҳар йили бу ерда доимий мунтазам ўсишни кўрамизми.
Шуни таъкидлаш керакки, уч фоиз - бу шифохонадаги ўртача ҳарорат, бу жуда ўртача тасвирни кўрсатади: турли компанияларнинг стратегияларни тубдан фарқ қилади. ExxonMobil ва Chevron каби Америка нефть трансмиллий корпорациялари ҳозирча асосан нефть ва газ соҳасида (қайта тикланадиган энергия манбаларига инвестициялари - бир ёки икки фоиз даражасида) қолмоқда, Европа компаниялари (Shell, BP, Total) тобора кўпроқ қайта тикланадиган энергия соҳасига кириб бормоқда (инвестицияларнинг умумий ҳажмидан беш фоиздан ўн беш фоизигача) ва бундан ташқари, газ бозорида ўз улушини фаол равишда кенгайтирмоқда.
Шунга қарамай, ExxonMobil ва Chevronнинг бозор ўзгаришига тайёрланиш бўйича ўз стратегиялари мавжуд. Бу ҳақда олдинроқ ёзган эдик: иккала компания, айниқса ExxonMobil, бутун дунё бўйлаб нефть активларини оммавий сотишни уюштирди. Аммо бу фонда, улар миллий бозорга эътибор қаратмоқдалар, тушум пулларини АҚШда сланец нефти қазишига сарфламоқдалар. Сланец нефти анъанавий ишлаб чиқаришга қараганда рақобатдошроқ кўринишигагина эмас. Энди "анъанавий" нефть, қоида бўйича, аллақачон анча қиммат бўлган денгиз нефти, шунинг учун бу ерда кимнинг нархи пастроқ деган савол очиқ қолмоқда. Умуман олганда, компаниялар учун "сланец" сармоявий цикли (икки-уч йил) бир неча баравар қисқароқ бўлиши муҳимроқдир, шунинг учун ўзларининг ишлаб чиқариш портфелида бундай "мослашувчан" секторни яратиш келажакда нефть бозорида нархлар ва талабларнинг ўзгаришига осонроқ жавоб беришга ёрдам беради..
Аммо, умуман олганда, такрорлаймизки, Америка компаниялари ҳали ҳам асосан нефть ва газга йўналтирилган, чунки бу АҚШда қазиб олинадиган ёқилғидан фаол фойдаланиш тенденциясига мос келади. Европага эса, аксинча, қайта тикланадиган энергетикага аллақачон кириб борган ва ушбу тенденцияларга мувофиқ Европа компаниялари яшил энергияга фаол равишда сармоялар киритмоқдалар.
Шу билан бирга, Европа компаниялари бир неча йиллардан бери газ соҳасига (асосан суюлтирилган табиий газ) алоҳида қизиқиш билдиришмоқда. Shell аллақачон дунёдаги суюлтирилган табиий газнинг энг катта савдогарига айланди, Total ҳам ҳажм бўйича унга етиб боряпти.
Бозорнинг ушбу иштирокчилари табиий газни қуйи углеродли энергияга олиб борадиган узоқ йўлда "ўтиш даври" ёқилғиси сифатида кўришлари аниқ. Бироқ, Total ўзининг энергия тузилмасининг 50 фоизи газга тўғри келади, бундан ташқари, компания бутун дунё бўйлаб суюлтирилган табии газлойиҳаларига жадал равишда инвестиция қилмоқда ва сотиб олмоқда. Ва, албатта, яшил энергетика барча ҳолатларда компанияларни қизиқтиради, бу шунчаки "шамол" ва "қуёш" каби эмас. Масалан, яқинда худди шу Total Peugeot компанияси билан автомобиллар учун батареялар ишлаб чиқариш бўйича қўшма корхона ташкил этишни режалаштираётганини эълон қилди, инвестициялар ҳажми беш миллиард доллардан ошади. Шунга қарамай, ўтиш даврининг шиддатли дастурига қарамай, янги энергетика соҳасидаги энг фаол нефть ва газ компанияларидан бири бўлган Total 2040 йилга келиб даромаднинг атиги 15-20 фоизини бериши мумкин.
Ва ниҳоят, биз асосий саволни берамиз: қайси инвестициялар кўпроқ фойда келтиради? Анъанага кўра, нефть саноатига инвестициялар жуда фойдали бўлиб, бу компанияларни ушбу соҳада қолишга мажбур қилади. Аммо даромаднинг юқори даражаси юзага келиши мумкин бўлган хатарларни акс эттиради, деб айтиш янада тўғри бўлади. Шу сабабли, инвестицион қарорлар, масалан, 60 долларга тенг нефть нархида бўлган юқори (икки хонали) даромад ставкаси билан қабул қилинади. Бу нархларнинг пасайишидан суғурта: агар котировкалар ўртача пасайса ҳам, компаниялар фойда билан қоладилар, инвестициялар даромадлилиги эса камаяди.
Аммо нархлар (ОПЕК + келишувлари туфайли) юқори бўлганлиги сабабли, нефть тармоғи янги энергия манбаларига сармояларни ўз ичига олган ҳолда яхши даромад олинишига имкон беради. Аксинча: қайта тикланадиган энергия манбаларига инвестициялар кўпинча паст рентабелликга эга бўлади, чунки улар кам рискли ҳисобланади, чунки келажакда бу соға фақат ривожланиб боради ва талаб камайганда активларнинг қадрсизланиши хавфи минималлашади.
Аммо келажак номаълум. Консенсус шундан иборатки, яна беш йилдан (энг пессимистик прогноз) 20 йилгача (энг оптимистик) нефтьга талаб ўсади. Бироқ, нефть нархининг ўзи талаб ва таклиф мувозанати билан белгиланади, бунда талабда ҳам, сланец ишлаб чиқаришда ҳам, ОПЕК + келишувида ҳам ноаниқликлар сақланиб қолади. Ўрта муддатдаги мувозанат қандай нуқтада бўлади? Хўш, ҳали ҳам нефтьга сармоя киритганлар ҳақ бўлиб чиқса-чи?
Хулоса тариқасида. Биринчидан, бу жуда секин жараён ҳақида гап кетмоқда, ва ҳатто янги энергияга фаол инвестиция қиладиган нефть компаниялари ҳам ушбу ўтиш даври учун капитал харажатларининг ўн фоизидан камини ажратишга тайёр. Нефтьга янги сармояларни бир зумда рад этиш дарҳол танқисликка олиб келади.
Иккинчидан, турли компаниялар нефть асрининг ботишига турлича тайёрланмоқда. Ва кўплаб омиллар мавжуд: компаниялар раҳбарлари ҳам келажакка нисбатан турлича қарашлари, турли мамлакатларда жамоатчилик фикрининг босими ва, албатта, захиралар таркиби.
Буларнинг барчаси Россия учун нимани англатади? Бизнинг нефть ва газ компанияларимиз ҳали ҳам даромадларнинг бир қисмини янги энергия секторига ёки энергетика соҳасидан ташқаридаги секторларга инвестиция қилиш билан минимал тарзда шуғулланмоқдалар (бундай вариант ҳам бўлиши мумкин), гарчи бу йўналишларда оз бўлса-да ҳаракатлар бор. Фойдани фақат нефть саноатига қайта инвестициялашга оғиш мамлакатимизда нисбатан яхши ресурс базаси ва маҳсулот таннархига тобора мослашаётган солиқ тизимига эга эканлиги билан боғлиқ. Аммо бизда нефть нархларини мақбул даражада ушлаб туриш учун нефть захиралари ҳам айнан йигирма йилларга етади.
Шу билан бирга, давлатнинг ўзи ва компаниялар учун хулосалар ҳар ҳил. Давлат ва бюджет нуқтаи назаридан, бу ўн йилдан ўн беш йилгача (ёки ундан ҳам эрта) биз нефть даромадларига боғлиқлигимизни минималлаштиришимиз кераклигини англатади. Компанияларнинг вазифалари мутлақо бошқача: улар ўзларининг нефть бизнесини бошқа йўналишларда диверсификация қилиш учун улгишлари керак. Қандай бўлмасин, шошилиб шошқалоқ қарорлар қабул қилишнинг мутлақо кераги йўқ, аммо бу муҳокамани ҳозироқ, мамлакатимизда ҳам бошлаш керак.