ТОШКЕНТ, 10 июн – Sputnik. Яқинда “Info Capital Group” нашри томонидан Ўзбекистон тарихи ҳақида қизиқарли китоб чоп этилди, деб хабар қилмоқда ЎзА.
Бу китоб венгриялик саёҳатчи ва олим Арминий Вамберининг “Бухоро ёхуд Мовароуннаҳр тарихи” номли асарининг ўзбек тилига таржимасидир. Асар таржимон Сирожиддин Аҳмад томонидан рус тилидан ўзбек тилига ўгирилган. У ерда етишмаган ва рус олимлари томонидан қисқартирилган жойлари асарининг инглиз ва немис тилидаги нусхаси асосида тўлдирилган.
Қуйида ушбу ноёб китоб қандай пайдо бўлгани ва унинг муаллифи Арминий Вамбери ҳақида тўхталиб ўтамиз.
Арминий Вамбери (ёки Герман Бамбергер) 1832 йилда Будапештда камбағал яҳудийлар оиласид туғилади. У 5 ёшидан бошлаб онасига ёрдам беришга мажбур бўлади. Кейинчалик у яҳудийлар мактабида, ундан сўнг эса Санкт-Георген монастирига ўқишга киради.
У ерда Вамберида лингвистикага жуда катта қизиқиш уйғонади. У тез орада, немис, француз ва инглиз тилларини ўрганиб олади. Ундан ташқари Вамбери турк тили Усмонийлар давлати маданияти ва шеъриятига катта қизиқиш уйғонади.
20 ёшида Вамбери илк бор Истамбулга келади, у ерда у Турк уламоларининг фарзандларига немис ва француз тилларидан дарс бериш эвазига кун кўради. 1858 йилда Вамбери ўзи тузган туркча – немисча луғатини чоп этади. Шундан сўнг у “венгр тили турк тилидан келиб чиққан” мавзусида илмий иш ҳам ёзади.
Истамбулда Вамбери нафақат турк тилини, балким мусулмонча урф-одатларни, намоз ўқишни, кийинишни ва бошқа шарқона миллатларга хос барча амалларни ўрганади. Келиб чиқиши яҳудий (қора соч, соқолли) бўлган Вамбери яхтак иштон ва салла ўраб кўчада юрганда кишилар унга “афандим” деб мурожаат қилишадиган бўлади.
Шундан сўнг у Истамбул ва Теҳрондаги Британия элчихоналари билан алоқа ўрнатиб уларга ўз хизматларини таклиф қилади. 1863 йилнинг май ойида Вамбери “Рашид афанди” номи остида дарвеш кийимида йўлга чиқади.
1863 йилнинг 30 майида ҳам жосус ҳам олим Вамбери Хива орқали Марказий Осиё ҳудудига кириб келади. Бу ерда у йўллар, сув ҳавзалари, Хива ва Бухоро давлатлари тузилиши, уларнинг армияси, ўзаро сиёсий муносабатлари ҳақида маълумот жамлайди.
Шу билан бирга Вамбери марказий Осиё тарихи, маданиятига оид қўлёзмалар ва тарихий китобларни харид қилиш билан шуғулланади. У Хивадан сўнг, Бухоро, кейин Самарқандга йўл олади.
Вамберининг Марказий Осиёга саёҳати 6 ой давом этади. 1863 йилнинг ноябрь ойи ўрталарида у катта карвонга қўшилиб Эронга қайтади. Ундан сўнг Истамбулга ва Будапештга қайтиб, тўплаган материаллари асосида китоблар чоп эта бошлайди.
Хусусан, унинг “Ўрта Осиё бўйлаб саёҳат” китоби Лондонда 1864 йилда, “Ўрта Осиё очерклари”, 1868 йилда, “Чиғатой тилидан қўлланма” 1867 йилда, “Бухоро ёки Трансоксания тарихи” 1873 йилларда чоп этилади.
Хўш, Вамберининг ушбу асарларини қандай баҳолаш мумкин? Бу фактлар ва хулосаларга бой илмий ишларми ёки оддий саёҳатчи кундалигими? - У ҳам эмас бу ҳам эмас.
Вамбери ўз китобида мусулмончилик ва ўзбекларни унчалик хуш кўрмагани сезилиб туради, дейишади унинг китобини ўқиган ва таржима қилган олимлар.
“Рашид афанди” саёҳат хотираларида Туркистоннинг маънавий-ижтимоий, сиёсий ва ҳарбий ҳаётига оддий саёҳатчи кўзи билан эмас, балки ҳарбий текширувчи назари билан қарайди. Агарда ҳақиқий шарқшунос олим ёки файласуф бўлганида масалага бироз бошқачароқ, айтиш мумкинки кенгроқ қарарди”, - деб ёзади асар таржимони Сирожиддин Аҳмад.
2005 йилда Британия разведкаси махфийлик муддати тугаган ҳужжатларни очиқлаганда Вамберининг Ўрта Осиёга қилган ушбу саёҳати давомида Британия разведкаси буюртмасини ҳам бажаргани маълум бўлган эди. Ундан ташқари саёҳатдан сўнг Вамберига Британия ҳукумати 49 йил давомида нафақа тўлагани ҳам факт.
Тарихий маълумотларга кўра, Вамбери ҳаёти давомида 4 маротаба ўз динини ўзгартирган – яҳудийлик ва ислом дини орасида. Айтимоқчи унинг ўғлининг исми – Рустам Вамбери бўлган.